17 dekabr 2021-ci il, Bakı: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyətinin qərarı ilə uçot dərəcəsi 7.25%, faiz dəhlizinin aşağı həddi 6%, yuxarı həddi isə 8.25% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.

İnflyasiya təzyiqləri son vaxtlar qiymətlərin formalaşmasında həlledici rol oynayan xarici amillər hesabına artmaqdadır. Dünya bazarında birja məhsulları qiymətlərinin və ticarət tərəfdaşlarında inflyasiyanın yüksəlməsi, təchizat zəncirində qırılmalar və daşınma xərclərinin artımının təsirləri gözlənildiyindən daha əhəmiyyətli və davamlı xarakter alır. Daxili xərc amilləri, xüsusən dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin liberallaşdırılmasının inflyasiya proseslərinə təsiri davam etməkdədir. Qeyd olunan amillər qiymət gözləntilərini yüksəltməklə inflyasiyanın hədəf ətrafında lövbərləşməsini mürəkkəbləşdirir.

İnflyasiyanın dinamikasının formalaşmasında monetar amillərin rolu əhəmiyyətli aşağıdir. Valyuta bazarında tarazlıq qiymətlər sabitliyinin əsas lövbərini gücləndirir və xarici mənşəli inflyasiyanı əhəmiyyətli dərəcədə neytrallaşdırır.

Monetar şəraitin sərtləşdirilməsi ilə bağlı qərarlar monetar amillərin inflyasiya üzərində balanslaşdırıcı təsirlərini gücləndirir.

Faiz dəhlizinin parametrlərinə dair növbəti qərarlar inflyasiyanın risk balansında dəyişikliklər və iqtisadiyyatın ortamüddətli dövrdə perspektivləri nəzərə alınmaqla qəbul ediləcəkdir.

İnflyasiya prosesləri. İdarə Heyətinin pul siyasətinə həsr olunmuş ötən iclasından sonrakı dövrdə inflyasiya təzyiqlərinin artması davam etmişdir. Rəsmi statistikaya görə noyabrda aylıq inflyasiya 1.5%, 12 aylıq inflyasiya isə 11.1% təşkil etmişdir. Orta illik inflyasiya yanvar-noyabr aylarında 6.2%, orta illik baza inflyasiya isə 3.9% təşkil etmişdir. İnflyasiyanın yüksəlməsi bütün məhsul və xidmət alt qrupları üzrə davam edir.

Noyabrda ərzaq məhsulları üzrə qiymət indeksi ötən ayla müqayisədə 1.9% yüksəlmiş, illik ərzaq inflyasiyası 14.9% təşkil etmişdir. Orta illik ərzaq inflyasiyası isə yanvar-noyabr aylarında 7.4% olmuşdur.

Qeyri-ərzaq məhsulları üzrə qiymətlər noyabrda ötən ayla müqayisədə 0.5%, son 1 ildə 7.1% yüksəlmişdir. Yanvar-noyabr aylarında orta illik qeyri-ərzaq inflyasiyası 4.8% olmuşdur.

Xidmətlər noyabrda 1.6%, son 1 ildə 9.1% bahalaşmışdır. Orta illik xidmət inflyasiyası yanvar-noyabrda 5.4% təşkil etmişdir. Xidmətlər üzrə inflyasiyaya dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin liberallaşdırılması amilinin təsirləri davam edir.

İllik inflyasiyanın artması əsasən dünya birja əmtəələrinin bahalaşması və qlobal təchizat zəncirində problemlər kimi xarici mənşəli təklif və xərc şokları ilə izah edilir. Son aylarda bəzi əmtəə qiymətləri və qlobal daşınma xərcləri pik səviyyə ilə müqayisədə azalsa da, pandemiya öncəsi səviyyədən əhəmiyyətli yüksəkdir. Dünya Bankının məlumatına görə noyabrda dünya birjalarında qiymətlər ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə enerji məhsulları üzrə 2.1 dəfə, qeyri-enerji məhsulları üzrə isə 24.7% artmışdır. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı təşkilatının məlumatlarına görə dünya ərzaq qiymətləri cari ilin noyabr ayında 1.2%, son ildə isə 27.3% yüksəlmişdir. Son 1 ildə un məmulatları 23.2%, süd məhsulları 19.1%, yağlar 51.4%, şəkər 36.4% bahalaşmışdır. Bir sıra ərzaq ixracatçılarında hava şəraitinin pisləşməsi də dünya ərzaq qiymətlərinə təsir edir. Qlobal təchizat zəncirində problemlərin (konteyner daşımaları, mikrosxemlərin istehsalında yubanmalar və s) qalması xammalın və hazır məhsulun çatdırılma xərclərini artırır. Qeyd olunan amillər Azərbaycanın ticarət tərəfdaşı olan ölkələrdə inflyasiyanı yüksəltməklə idxal qiymətlərinə təsir edir. İdxal qiymətləri yanvar-oktyabrda ötən ilin eyni dövrünə nəzərən 21.4% yüksəlmişdir.

Faktiki inflyasiyanın dinamikası inflyasiya gözləntilərinə də təsir edir. Son 12 ayda inflyasiya gözləntiləri real sektorun monitorinq olunan sektorlarında artım meyilli olmuşdur. Dekabrda aparılan sorğulara görə ev təsərrüfatlarının 29%-i inflyasiya tempinin daha da yüksələcəyini gözləyir.

Yenilənmiş proqnozlara görə cari ildə orta illik inflyasiya 6.3-6.6%, illik inflyasiya isə 11.4-11.9% səviyyəsində gözlənilir. Baza proqnozuna görə inflyasiya prosesləri növbəti ilin birinci rübündən başlayaraq stabilləşəcək və ilin ikinci yarısından başlayaraq inflyasiya hədəf diapazonunun yuxarı həddinə doğru hərəkət edəcəkdir.

 Xarici sektor. Xarici fon ümumilikdə tədiyə balansı və məcmu tələbin stimullaşdırılması baxımından əlverişli qalsa da, onun perspektivləri ilə bağlı risklər aktuallığını saxlayır. 

Qlobal iqtisadiyyatda, o cümlədən ticarət tərəfdaşlarında iqtisadi bərpa prosesi davam edir. Lakin virusun yeni ştammlarının meydana gəlməsi nəticəsində pandemiyanın yeni dalğalarının mümkünlüyü ehtimalı qlobal iqtisadi bərpanın sürəti ilə bağlı qeyri-müəyyənliklər yaradır. 

Son iclasdan bəri koronavirusun yeni ştammının meydana gəlməsilə davamlı artan neft qiymətində müəyyən korreksiya baş vermişdir. Brent markalı neftin orta qiyməti noyabrda 81 ABŞ dolları olduğu halda dekabrın ötən dövründə 73 ABŞ dollarına enmişdir. Ümumilikdə, 2021-ci ilin ötən dövründə neftin orta qiyməti 71 ABŞ dolları təşkil etmişdir. Qısamüddətli dəyişkənliyə baxmayaraq beynəlxalq təşkilatlar 2022-ci ildə dünyada neftə tələbin artmaqda davam edəcəyini proqnozlaşdırırlar. OPEK++ formatında qəbul edilmiş son qərarlar 2022-ci ildə də neft qiymətinə artırıcı təsir edəcəkdir.

Tədiyə balansının profisitli olması ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının artmasına şərait yaradır. Cari ilin 11 ayında strateji valyuta ehtiyatları 4.4% (2.2 mlrd. ABŞ dolları) artaraq 53 mlrd. ABŞ dollarını, Mərkəzi Bankın ehtiyatları isə 10.2% artaraq 7 mlrd. ABŞ dollarını üstələmişdir. Cari meyillərin davam etməsi halında 2022-ci ildə də tədiyə balansında əhəmiyyətli profisit gözlənilir.

Ötən iclasdan bəri Mərkəzi Bankda keçirilən valyuta hərraclarında tələb bir qədər artsa da, ümumilikdə valyuta bazarında tarazlıq qorunmuş, il ərzində milli valyutanın məzənnəsi sabitlik nümayiş etdirmişdir.

İqtisadi fəallıq. İqtisadi artımın bərpası prosesi davam etməkdədir.

2021-ci ilin 11 ayında ümumi daxili məhsul real ifadədə 5.3%, o cümlədən qeyri neft-qaz sektoru üzrə 6.4% artmışdır. Qeyri neft-qaz sənayesində 20.9%, kənd təsərrüfatında 3.8%-lik iqtisadi artım baş vermişdir. İqtisadiyyatda məşğulluq səviyyəsi artmaqda davam edir. 

Qeyri-neft sektorunda iqtisadi artıma pozitiv impulslar başlıca olaraq istehlakın artımından gəlir. 11 ayda ötən ilin eyni dövrünə nəzərən pərakəndə ticarət dövriyyəsi 3%, o cümlədən ərzaq məhsulları üzrə 2.7% artmışdır.

Mərkəzi Bank tərəfindən aparılan real sektorun monitorinqinin nəticələrinə görə noyabrda son 12 ay üzrə ortalama biznes inam indeksi bütün sektorlar üzrə artım meyilli olmuşdur. Eyni dövrdə qeyri-neft sənayesi və tikintidə icraya qəbul edilmiş sifarişlər, ticarətdə isə satışlar üzrə gözləntilər artmışdır.

Məcmu buraxılış kəsiri üzrə qiymətləndirmələr iqtisadiyyatın 2022-ci ildə öz potensialına yaxın səviyyədə artacağını göstərir.

Monetar şərait. Ötən iclaslarda qəbul edilən pul siyasəti qərarları müəyyən zaman intervalı ilə monetar amillərin inflyasiya üzərində məhdudlaşdırıcı təsirlərini gücləndirməkdədir.

Qiymətləndirmələrə görə inflyasiyanın formalaşmasında monetar amillərin payı 10%-dən də aşağıdır və azalma meyillidir. Başlıca balanslaşdırıcı rola malik olan məzənnə dayanıqlığı xarici mənşəli inflyasiyanı və gözləntiləri əhəmiyyətli dərəcədə neytrallaşdırmaqdadır. 

Monetar şəraitin inflyasiyaya balanslaşdırıcı təsirlərinin gücləndirilməsi pulun həm kəmiyyəti, həm də dəyəri vasitəsilə reallaşmaqdadır. İlin əvvəlindən pul bazası cəmi 5.1% artmışdır.

Dekabrın ötən dövründə banklararası REPO əməliyyatları üzrə orta faiz dərəcələrində cüzi artım qeydə alınmışdır. Kreditlər üzrə faizlər əhəmiyyətli dəyişməmiş, depozitlər üzrə faizlərin müəyyən qədər artması isə yığımı dəstəkləmişdir.

Bank sistemi üzrə kredit portfeli noyabrda 1.8%, ümumilikdə 11 ayda 15% artmışdır. Bu artım əsasən artan depozitlər hesabına maliyyələşdirilir. Noyabrda manatla depozitlər əvvəlki aya nəzərən 3.5%, ilin əvvəlinə nəzərən 29% (2.8 mlrd. manat) artmışdır.

İlin ötən dövründə dövlət büdcəsi profisitli olmaqla pul bazasının artımına məhdudlaşdırıcı təsir etmişdir ki, bu da anti-inflyasiya effekti vermişdir. İlin qalan dövründə büdcə xərcləmələrində aktivləşmə gözlənilsə də onun monetar şəraitə təsirlərinin növbəti ilə keçəcəyi proqnozlaşdırılır.

Risklər balansı. İnflyasiyanın risk balansında artırıcı amillər üstün mövqeyini saxlayır.

Mövcud inflyasiyanın xarakteri nəzərə alınmaqla başlıca risk xarici və daxili xərc amillərinin təsirinin proqnozlaşdırılan səviyyədən daha yüksək qalıcılığa malik olması və inflyasiya gözləntilərinin hədəf ətrafında lövbərləşməsini gecikdirməsi potensialıdır. Dünya əmtəə bazarlarında, xüsusən ərzaq bazarında qiymət artımlarının, tərəfdaş ölkələrdə inflyasiyanın, beynəlxalq təchizat-logistika zəncirində problemlərin, eləcə də ölkə daxili qiymət və tariflərin liberallaşmasının qiymətlərə artırıcı təsirlərinin qalıcılığı ilə əlaqədar qeyri-müəyyənliklər artmaqdadır. Tərəfdaş ölkələrdə inflyasiya bu ölkələrin mərkəzi banklarının siyasət reaksiyasından da asılı olacaqdır.

Daxili tələbin iqtisadiyyatın artım potensialı ilə müqayisədə daha yüksək templə artması da inflyasiyaya artırıcı təsir göstərə biləcək amildir.

Profisitli tədiyə balansı və qəbul edilmiş makroiqtisadi platforma risk balansında artırıcı amilləri ortamüddətli perspektivdə neytrallaşdırma potensialına malikdir. 2022-ci ilə qəbul edilmiş dövlət büdcəsində neft transfertlərinin əvvəlki illə müqayisədə artması milli valyutanın məzənnəsinin dayanıqlığını dəstəkləyəcəkdir. Digər tərəfdən anti-inflyasiya xarakterli pul siyasəti daxili tələbin monetar amillərin tarazlı səviyyədə qorunmasına xidmət edəcəkdir. Müvəqqəti xarici və daxili xərc amillərinin qiymətlərə təsiri neytrallaşdıqca, balanslaşdırıcı rol oynayan monetar amillərin inflyasiyaya azaldıcı təsirləri güclənəcəkdir.

Faiz dəhlizinin parametrlərinə dair növbəti qərarlar ortamüddətli dövrə makroiqtisadi proqnozlar və inflyasiyanın risk balansında dəyişikliklər nəzərə alınmaqla qəbul ediləcəkdir. Pul siyasətinə dair adekvat qərarlar verə bilmək üçün Mərkəzi Bank bundan sonra da inflyasiyanın xərc və təklif amillərini sıx monitorinq edəcək, dünya və ölkə iqtisadiyyatlarının müxtəlif ssenarilərdə inkişaf proqnozlarını nəzərdən keçirəcəkdir.

Bu qərar 17 dekabr 2021-ci ildən qüvvəyə minir. Pul siyasәti qәrarlarının 2022-ci il üzrə ictimaiyyәtә açıqlanması qrafiki “Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının 2022-ci il üçün pul və maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas istiqamətləri barədə Bəyanatı” ilə ictimaiyyətə açıqlanacaqdır.