28 yanvar 2022-ci il, Bakı: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyətinin qərarı ilə faiz dəhlizinin parametrləri dəyişdirilmişdir. Uçot dərəcəsi 0.25% bəndi artırılaraq 7.5%-ə çatdırılmış, faiz dəhlizinin aşağı həddi 6%, yuxarı həddi isə 9% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.

Ötən toplantıdan bəri ölkədə inflyasiya təzyiqləri yüksəlməkdə davam etmiş, qiymətlərə artırıcı təsir göstərən bir sıra xarici və daxili risklər reallaşmışdır. Bütövlükdə xarakterinə və strukturuna görə 2021-ci ildə ölkə iqtisadiyyatı analoqu olmayan inflyasiya təzyiqləri ilə üzləşmişdir.

2021-ci ildə dünyada pandemiya əleyhinə kütləvi peyvəndləmənin aparılması, ayrı-ayrı ölkələrdə karantin məhdudiyyətlərinin mərhələli yumşaldılması, iri miqyaslı fiskal-monetar stimul proqramlarının davam etməsi, qlobal dəyər zəncirində qırılmaların qalması və məşğulluğun zəif bərpası şəraitində tələblə təklif arasında uyğunsuz­luq yaranmışdır. Nəticədə dünyanın əksər ölkələrində, o cümlədən ticarət tərəfdaşlarında inflyasiya tempi qəbul edilmiş hədəfləri əhəmiyyətli üstələmişdir. Bütün bunlar idxal üzərindən ölkədə qiymətlərin dinamikasına, xüsusilə də ərzaq məhsullarının qiymətlərinə əhəmiyyətli artırıcı təsir etmişdir.

Qalıcı və yüksək ötürücülüyə malik daxili xərc amilləri də ötən il inflyasiyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Ötən il formalaşdırılan adekvat monetar şərait və məzənnə sabitliyi qiymət artımına məhdudlaşdırıcı təsir edən əsas amillərdən olmuşdur.

 Mərkəzi Bankın baza ssenarisi üzrə proqnozuna görə inflyasiya səviyyəsinin 2022-ci ilin sonunda hədəf diapazonunun yuxarı həddinə, 2023-cü ildə isə hədəf diapazonunun mərkəzinə yaxınlaşacağı gözlənilir. Hökumətlə Mərkəzi Bankın hazırladığı antiinflyasiya tədbirlərinin qəbulu və reallaşdırılması qiymətlər sabitliyi üzrə proqnozun reallaşmasında mühüm rol oynayacaqdır.

Faiz dəhlizinin parametrlərinə dair növbəti qərarlar qiymətlərin dinamikası, yenilənmiş makroiqtisadi proqnozlar və risk balansında dəyişikliklər nəzərə alınmaqla qəbul ediləcəkdir.

İnflyasiya prosesləri. İdarə Heyətinin pul siyasətinə həsr olunmuş ötən iclasından sonrakı dövrdə daxili və xarici risklərin reallaşması şəraitində inflyasiya tempi yüksəlmişdir. Rəsmi statistikaya görə 2021-ci ildə illik inflyasiya 12%, orta illik inflyasiya 6.7% təşkil etmişdir. Orta illik baza inflyasiya isə 4.2% olmuşdur. İnflyasiyanın yüksəlməsi bütün məhsul və xidmət alt qrupları üzrə davam etmişdir.

İllik ərzaq inflyasiyası 15.8% təşkil etməklə ümumi inflyasiyanın təxminən 3/5-nü formalaşdırmışdır. Cari ilin yanvar ayında da davam edən ərzaq inflyasiyası dünya ərzaq qiymətlərinin dinamikasından əhəmiyyətli təsirlənir. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı təşkilatının məlumatlarına görə dünya ərzaq qiymətləri son ildə 23.1%, o cümlədən un məmulatları üzrə 20.7%, süd məhsulları üzrə 17.4%, yağlar üzrə 36%, şəkər üzrə 33.6% yüksəlmişdir. Məhz dünya qiymətlərinin yüksəlməsi yanvar ayında istehlak səbətində əhəmiyyətli paya malik olan un və un məmulatlarının daxili bazarda bahalaşmasını qaçılmaz etmişdir.

Qeyri-ərzaq məhsulları üzrə qiymətlər son 1 ildə 7.7% yüksəlmişdir. Qeyri-ərzaq məhsulları arasında ən çox illik bahalaşma yanacaq məhsulları və inşaat materialları üzrə qeydə alınmışdır.

Xidmətlər son 1 ildə 10% bahalaşmışdır. Xidmətlər üzrə inflyasiyaya dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin liberallaşdırılmasının təsirləri davam edir.

İnflyasiya amilləri üzrə təhlil göstərir ki, qiymət artımının birbaşa və dolayı olaraq yarısından çoxu xarici mənşəli amillərlə bağlıdır. 2021-ci ildə idxal qiymətləri 21%-dən çox artmışdır. İdxal qiymətlərinin yüksəlməsi öz növbəsində dünya əmtəə qiymətlərinin bahalaşması, daşınma-logistika xərclərinin yüksəlməsi, tərəfdaşlarda inflyasiya templərinin son onilliklərin tarixi maksimumuna çatması ilə izah edilir. Dünya Bankının məlumatlarına görə 2021-ci ildə enerji qiymətləri illik əsasda 77%, qeyri-enerji qiymətləri 20% yüksəlmişdir.

2021-ci ildə dünyada COVİD-19 əleyhinə kütləvi peyvəndləmənin aparılması, ayrı-ayrı ölkələrdə karantin məhdudiyyətlərinin mərhələli yumşaldılması və iri miqyaslı fiskal-monetar stimul proqramlarının reallaşması şəraitində tələb-təklif uyğunsuzluğunun yaranması dünyanın əksər ölkələrində presedenti olmayan inflyasiya təzyiqlərinin artmasına səbəb olmuşdur. Ötən il ölkənin əsas ticarət tərəfdaşlarında inflyasiya qəbul edilmiş hədəfləri əhəmiyyətli üstələmişdir. 2021-ci ildə illik inflyasiya hədəflə müqayisədə ABŞ-da 2.4 dəfə, Avrozonada 2.6 dəfə, Rusiyada 2.1 dəfə, Qazaxıstanda 1.7 dəfə, Belarusda 2 dəfə, Ukraynada 2 dəfə, Gürcüstanda 4.6 dəfə, Türkiyədə isə 7.2 dəfə yüksək olmuşdur.

Pandemiyanın davam etməsi və dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin liberallaşdırılmasının təsirlərinin davam etməsi şəraitində ölkə daxilində istehsalçı qiymətlərinin yüksəlməsi də inflyasiyanın xərc amillərini fəallaşdırır. Son 1 ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymətləri 17%, nəqliyyat xidmətlərinin qiymət indeksi 5.8% artmışdır. Qiymətləndir­mələrə görə dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərin illik inflyasiyaya təsiri 20%-i üstələyir.

Faktiki inflyasiyanın dinamikası inflyasiya gözləntilərinə də təsir edir. Qiymətləndirmələr göstərir ki, ev təsərrüfatlarının inflyasiya gözləntiləri proqnozlaşdırılan inflyasiyanı üstələyir. Müəssisələrin də inflyasiya gözləntiləri artım meylini saxlayır. Monitorinqə cəlb edilən müəssisələr arasında son ayda inflyasiya gözləntiləri, xüsusilə də xidmət və tikinti sektorlarında yüksəlmişdir.

Baza proqnoza görə 2022-ci ildə illik inflyasiyanın 6.6-7.1% intervalında olacağı gözlənilir. 2022-ci ildə inflyasiyanın əvvəlki illə müqayisədə azalacağının proqnozlaşdırılması əsasən dünya əmtəə qiymətlərində artımın və tərəfdaş ölkələrdə inflyasiyanın azalacağı, eləcə də monetar şəraitin sərtləşməsinin gözlənilən effektləri ilə izah edilir. Digər şərtlərin sabit qalması və mövcud meyillərin davam etməsi halında 2023-cü ilin I rübündən sonra inflyasiyanın hədəf diapozonuna daxil olacağı proqnozlaşdırılır.

Xarici sektor. COVİD-19-un yeni dalğalarına və onun təkliflə bağlı yaratdığı çətinliklərə baxmayaraq qlobal iqtisadi artımın davam etməsi Azərbaycan üçün ümumilikdə xarici ticarət şərtlərinin yaxşılaşması ilə müşayiət olunur. Bununla belə, koronavirusun yeni ştammları, yüksək inflyasiya gözləntiləri və bir sıra ölkələrdə mümkün maliyyə stressləri qlobal iqtisadi artım üçün əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliklər yaradır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun yanvar ayında açıqladığı son hesabata görə 2022-ci ildə qlobal iqtisadiyyatın 4.4% artacağı gözlənilir ki, bu da daha öncəki proqnozla müqayisədə 0.5 faiz bəndi azdır. 

Son iclasdan bəri neftin dünya qiymətində artım müşahidə edilmişdir. Brent markalı neftin orta qiyməti 2021-ci il üzrə 71 ABŞ dolları olduğu halda 2022-ci ilin yanvar ayının ötən dövründə 85 ABŞ dollarına yüksəlmişdir ki, bu da 2014-cü ilin oktyabrından bəri pik səviyyədir. Beynəlxalq təşkilatların neft bazarı ilə bağlı proqnozları ümumilikdə nikbindir. Əksər analitik mərkəzlərin son proqnozlarına görə 2022-ci ildə neftin həm hasilatının, həm də istehlakının artacağı gözlənilir. Aparıcı analitik mərkəzlərin son proqnozları əsasında hesablanan konsensus neft qiyməti təxminən 75 ABŞ dolları səviyyəsində qiymətləndirilir.

İxrac qiymətlərinin yüksək templə artması və qeyri-neft ixrac potensialının yüksəlməsi tədiyə balansına müsbət təsir edir. 2021-ci ilin 11 ayında tədiyə balansının əsas komponeneti olan ticarət balansının profisiti 2020-ci illə müqayisədə 2.8 dəfə artmışdır. Bu dövrdə ixrac 51.6%, qeyri-neft ixracı 44% artmışdır. Cari meyillərin davam etməsi halında 2022-ci ildə də tədiyə balansının profisitli olacağı proqnozlaşdırılır. Aparılmış hesablamalar göstərir ki, neftin 50 ABŞ dolları ssenarisində cari hesabda ÜDM-in 4%-i səviyyəsində profisit yaranır. Ümumilikdə cari hesabda gözlənilən profisit valyuta bazarında tarazlığı dəstəkləyən başlıca fundamental amildir.

Profisitli tədiyə balansı ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının artmasına şərait yaradır. 2021-ci ildə strateji valyuta ehtiyatları 4.8% və ya 2.4 mlrd. ABŞ dolları artaraq 53 mlrd. ABŞ dollarını üstələmişdir. O cümlədən Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları 11.1% artaraq 7.1 mlrd. ABŞ dollarına çatmışdır.

İqtisadi fəallıq. İqtisadi artım tempi gözləntiləri üstələmişdir. 2021-ci ildə ümumi daxili məhsul real ifadədə 5.6%, o cümlədən qeyri-neft sektoru üzrə 7.2% artmışdır ki, bu da proqnozlaşdırılandan çoxdur. 2021-ci ilin III rübündən başlayaraq ümumi daxil məhsul real ifadədə pandemiyadan əvvəlki səviyyəni ötüb keçmişdir. İqtisadi artım əsasən ticari sahələr hesabına baş verir. İqtisadiyyatda məşğulluq səviyyəsi pandemiya başlamazdan öncəki səviyyəyə yaxınlaşmaqda davam edir. 

Qeyri-neft sektorunda iqtisadi artıma həm daxili, həm də xarici tələbin genişlənməsi müsbət təsir edir. 2021-ci ildə pərakəndə ticarət dövriyyəsi 3.2% artmışdır. Operativ məlumatlara görə dövlət büdcəsinin cari xərclərinin 2021-ci ildə 4.6% artması məcmu tələbi dəstəkləyən əsas amillərdən olmuşdur.

Mərkəzi Bank tərəfindən aparılan real sektorun monitorinqinin nəticələrinə görə son ayda əvvəlki aya nəzərən biznes inam indeksi tikinti, ticarət və xidmət sektorlarında artmışdır. Eyni dövrdə ticarət və xidmətdə faktiki satışlar, tikintidə isə icraya qəbul edilmiş sifarişlər artmışdır.

Proqnozlar 2022-ci ildə iqtisadi artımın öz potensialına yaxın səviyyədə davam edəcəyini göstərir.

Monetar şərait. Ötən ilin ikinci yarısından başlayaraq qəbul edilən pul siyasəti qərarları monetar amillərin inflyasiyaya azaldıcı təsirlərini gücləndirməyə xidmət edir.

Tədiyə balansının profisitli olması, qəbul edilmiş makroiqtisadi çərçi­və və adekvat monetar şəraitin mövcudluğu məzənnə sabitliyini dəstəkləyir ki, bu da inflyasiya idxalına və inflyasiya gözləntilərinə azaldıcı təsir göstərir. 2021-ci ildə qeyri-neft sektoru üzrə nominal effektiv məzənnənin 12.1% bahalaşması yüksək idxal inflyasiyasının bir qismini neytrallaşdırmışdır.

Mərkəzi Bank monetar siyasətin inflyasiyaya azaldıcı təsirlərini pulun kəmiyyəti və dəyəri vasitəsilə də gücləndirməyə çalışır.

2021-ci ilin sonunda dövlət büdcəsindən xərcləmələrin əhəmiyyətli fəallaşması və bu məqsədlə vahid xəzinə hesabından da istifadə edilməsi pul təklifinin artım tempinin yüksəlməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Yanvarın ötən dövründə manatla pul bazası ilin əvvəlinə nəzərən sistem əhəmiyyətli banklarla müddətli əməliyyatlar nəzərə alınmadan 10.2% azalmışdır. Dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşmə mənbələrində xəzinə hesabının üstün payını nəzərə alsaq, fiskal əməliyyatlar 2022-ci ilin sonunda da pul təklifinə əhəmiyyətli artırıcı təsir edə bilər. Bu şəraitdə zəruri halda pul təklifinin izafi artımını məhdudlaşdırmaq üçün adekvat açıq bazar əməliyyatları tətbiq ediləcəkdir.

Ötən iclasdan sonra REPO əməliyyatları üzrə orta faiz dərəcələri və dövlət qiymətli kağızlarının gəlirliyi demək olar ki, sabit qalmışdır. Yeni cəlb edilmiş depozitlər üzrə faizlərin artmaqda davam etməsi milli valyutada yığımı dəstəkləməklə yanaşı müəyyən zaman intervalından sonra kreditlərin artımına məhdudlaşdırıcı təsir edə bilər. 

Bank sistemi üzrə kredit portfeli 2021-ci ildə 17.7% artmışdır. Bu artım artan depozitlər hesabına maliyyələşdirilmişdir. Maliyyə sektorunun depozitləri çıxılmaqla bank sistemi üzrə depozitlər və əmanətlər 24.6% artmışdır.

İqtisadiyyatda dollarlaşmanın azalması davam edir. 2021-ci ildə fiziki şəxslərin əmanətlərinin dollarlaşması 9.8 faiz bəndi azalaraq 41%-ə, kreditlərin dollarlaşması isə 4 faiz bəndi azalaraq 25.8%-ə enmişdir.

Valyuta bazarında tarazlıq qorunur ki, bu da xarici inflyasiyanın neytrallaşmasında həlledici rola malik məzənnə sabitliyini təmin edir. 2021-ci ildə valyuta hərraclarının 70%-də təklif tələbi üstələmişdir. Mərkəzi Bankın valyuta bazarına müdaxiləsi alışyönlü 245 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Valyuta hərraclarında tələbin dəyişimi tsiklik xarakter daşıyır və cari ildə neft transfertlərinin ötən illə müqayisədə əhəmiyyətli artması şəraitində onun tənzimlənməsi üçün imkanlar genişdir. Profisitli tədiyə balansı şəraitində cari ildə də valyuta bazarında tarazlıq qorunacaqdır. Cari ildə makroiqtisadi sabitlik və onun əsas lövbərinin dayanıqlığı məhz valyuta bazarındakı tarazlığa əsaslanır.

Risklər balansı. İnflyasiyanın risk balansında artırıcı amillərin rolu hələ ki, yüksək olaraq qalır. 

Başlıca risk inflyasiya proqnozu üzrə baza ssenarinin reallaşmaması və yüksək inflyasiya idxalının davam etməsidir ki, bu da əsasən dünya əmtəə bazarlarında qiymət artımlarının və tərəfdaş ölkələrdə inflyasiya təzyiqlərinin davam etməsi, beynəlxalq təchizat zəncirində problemlərin qalması və aparıcı iqtisadiyyatlarda ərzaq ehtiyatlarının gücləndirilməsi ilə bağlı ola bilər. İnflyasiya gözləntilərinin yüksək və həssas olması iqtisadi subyektlərin qiymətqoyma davranışına təsir göstərən mühüm risk mənbəyi olaraq qalır. Bərpa olunan fiskal qaydalar çərçivəsində balanslı dövlət büdcəsinə nail olunması və büdcə kəsirinin dayanıqlı mənbələr hesabına maliyyələşməsi imkanlarının yaradılması makroiqtisadi sabitliyin mühüm şərtlərindən biri olaraq qalır.

İnflyasiyaya məhdudlaşdırıcı təsir edən amillərə ilk növbədə profisitli tədiyə balansı və neft transfertlərinin artması ilə dəstəklənən milli valyutanın məzənnəsinin dayanıqlığı aiddir. Digər tərəfdən monetar siyasətlə bağlı qəbul edilmiş qərarların inflyasiyaya məhdudlaşdırıcı təsirləri cari il ərzində davam edəcəkdir.

Hökumətin Mərkəzi Bankla birlikdə hazırda üzərində işlədiyi antiinflyasiya tədbirlərinin də qəbulu və reallaşması inflyasiya səviyyəsinə azaldıcı təsir göstərəcəkdir. Tədbirlər ölkədə makroiqtisadi sabitlik çərçivəsinin gücləndirilməsi, inflyasiya idxalının məhdudlaşdırılması, ölkədə istehlak malları, o cümlədən sosial əhəmiyyət daşıyan məhsulların istehsalının artırılması və təchizatının yaxşılaşdırılması, əsassız qiymət artımının məhdudlaşdırılması, habelə əhalinin həssas qruplarının sosial təminatının gücləndirilməsi kimi istiqamətlərdə işlənir.

Faiz dəhlizinin parametrlərinə dair növbəti qərarlar da ortamüddətli dövrə makroiqtisadi proqnozlar və inflyasiyanın risk balansı ilə yanaşı, inflyasiyanın xərc və təklif amillərinin dərin təhlili nəzərə alınmaqla qəbul ediləcəkdir.

Bu qərar 28 yanvar 2022-ci ildən qüvvəyə minir. Pul siyasәti qәrarına dair növbəti açıqlama 2022-ci il mart ayının 18-də veriləcəkdir.